Kortizol kilo alımına neden olur mu?
Kortizol, metabolizma ve bağışıklık tepkisi dahil olmak üzere vücutta çeşitli süreçleri düzenleyen bir steroid hormondur. Vücudun stres tepkisindeki rolü nedeniyle genellikle stres hormonu olarak anılmaktadır fakat hemen hemen her hücre, kortizol için reseptör içermektedir, bu nedenle kortizol, hangi tür hücrelere etki ettiğine bağlı olarak birçok farklı etkiye sahip olabilir.
● Kan basıncını ve kardiyovasküler sistemi düzenlemek,
● Karbonhidrat, yağ ve protein metabolizmasını düzenlemek,
● İnsülinin etkilerini dengelemek,
● Bağışıklık sisteminin enflamatuar tepkisini azaltmak,
● Vücudun strese verdiği tepkiyi oluşturmak gibi önemli fonksiyonlar bulunmaktadır.
Kortizol ve Stres
Günlük hayatta stresli olaylar kaçınılmazdır. Stresin olmadığı bir dünyada yaşamak gerçekçi olmasa da, insanlar neyi “stresli” olarak algıladıklarını ve buna nasıl tepki verdiklerini kontrol etme kapasitesine sahiptir. Stres etkeni, genellikle "stres" veya "anksiyete" durumu olarak adlandırılan, fizyolojik bir stres tepkisini uyandıran herhangi bir uyarıcı veya olaydır. Bir stres etkeni, fiziksel veya psikolojik bir tehdit olabilir. Her iki durumda da vücudun vermiş olduğu tepki benzerdir.
Vücut stresi algıladığında, böbrek üstü bezleri kortizol hormonunu üretir ve kan dolaşımına salgılar.
Birincil stres hormonu olan kortizol,
● Kan dolaşımındaki glikozu arttırarak iskelet kaslarının enerji alımını sağlar.
● Kortizol damarları daraltırken, epinefrin kalp atış hızını artırır ve bu sayede kan daha sert ve daha hızlı pompalanır.
● Glikozun depolanmasını önlemek amacıyla insülin üretimini inhibe ederek hemen kullanılmasını destekler.
● Vücudun stresi etkili yönetebilmesi için enflamasyonu azaltır.
● Vücuttaki yağların, proteinlerin ve karbonhidratların parçalanmasına yardımcı olur.
Stres yanıt sisteminin uzun vadeli aktivasyonu ve bunu takip eden kortizol ve diğer stres hormonlarına aşırı maruz kalma, vücudun neredeyse tüm süreçlerini bozabilir. Bu, sizi aşağıdakiler dahil birçok sağlık sorunu riskiyle karşı karşıya bırakır:
● Sindirim problemleri
● Kardiyovasküler Hastalıklar
● Anksiyete ve depresyon
● Uyku problemleri
● Kilo alımı
Strese uzun süre maruz kalmak, kortizolün gereğinden fazla salgılanmasına neden olarak cushing sendromu, insülin direnci ve diyabet gibi sağlık problemlerine yol açabilir. Bu nedenle, yaşam stres faktörleri ile başa çıkmanın sağlıklı yollarını öğrenmek çok önemlidir.
Kortizol ve Kilo Alımı
Vücut ağırlığını etkileyen çok sayıda faktör arasında hormon regülasyonu önemli bir tanesidir. Hormonların gereğinden fazla veya az salgılanması vücut ağırlığının değişmesine neden olabilmektedir. Strese yanıt olarak kortizol seviyelerindeki küçük artışlar normal görülmekte ve olumsuz yan etkilere neden olmamakla beraber yüksek seviyeler aşırı yemeyi teşvik edebilir. Bazı durumlarda kortizol seviyeleri kronik olarak yüksek kalabilir. Bu durum, Cushing sendromuna yol açabilmektedir.
Cushing sendromu, vücudun uzun süre yüksek kortizol hormonuna maruz kalmasıyla ortaya çıkmaktadır. Hiperkortizolizm olarak da adlandırılan Cushing sendromu, oral kortikosteroidilaçlarının fazla kullanımı veya vücudun kendi başına çok fazla kortizol
üretmesinden kaynaklanabilir. Vücut, çeşitli nedenlerle yüksek seviyelerde kortizol üretebilir. Bu nedenler arasında, yetersiz beslenme, uzun süreli alkol kullanımı, depresyon, panik bozukluklar, akut hastalık, ciddi yaralanma ve uzun süre stres altında kalmak bulunmaktadır. Cushing sendromunun en yaygın nedeni uzun süreli yüksek dozlarda kortikosteroid
kullanımıdır. Kortik osteroidler, lupus gibi inflamatuar hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçlardır.
Bilimsel araştırmalar kortizol hakkında neler söylüyor?
Yapılan çalışmalarda kortizolun beslenme davranışını ve seçimini düzenlemeye yardımcı olduğu, yüksek kortizol seviyelerinin strese bağlı yeme ve aşırı yemeyi arttırdığı bildirilmiştir. Kortizol seviyelerinin artması, glikoz yapımının uyarılmasına neden olarak vücudun insülin direnci geliştirmesine, insülin direnci de kilo alımına yol açmaktadır. Page ve ark. yapmış oldukları çalışmada, kortizol seviyesinin , hafif hipoglisemi durumunda yükseldiğini, bu yükselişin stres ve ödül motivasyon yollarında beyin aktivasyonunu arttırdığını ve yüksek kalorili yiyeceklere olan isteği uyardığını gözlemlemiştir.
Obez bireylerle yapılan bir başka araştırma, katılımcılarda sistemik kortizol seviyelerinin metabolik sendrom, hipertansiyon ve diyabet varlığında benzer olduğunu göstermektedir. Ek olarak, katılımcılara bir süre boyunca farklı diyet tiplerinin uygulandığı bir çalışmada düşük kalorili diyet uygulanan katılımcıların kalori kısıtlamasına bağlı olarak fizyolojik stres seviyelerinin arttığı, bu sebeple salgılanan kortizolün yükseldiği ve uzun vadede kilo almına neden olduğu görülmüştür.
Kortizol ve Kilo Kaybı
Yüksek kortizon alımı kilo alımına neden olurken düşük alım iştahın azalmasına, dolayısıyla kilo kaybına yol açabilmektedir. Bu durumun en önemli örneği Addison hastalığıdır. Addison hastalığı, adrenal yetmezlik veya hipoadrenalizm olarak da bilinmektedir. Kortizol ve aldosteron hormonlarını üreten adrenal korteks hasar gördüğünde veya adrenal bezlerin hormonları yeterince üretmediğinde ortaya çıkmaktadır. Tedavi edilmezse addison hastalığı, şiddetli karın ağrısı, aşırı zayıflık, düşük kan basıncı, böbrek yetmezliği ve şok gibi sağlık problemlerine yol açabilmektedir.
Addison hastalığı, eksik hormonların dışarıdan takviyesi gerektiğinden ilaçla tedavi edilmektedir. Addison hastalığı olan kişiler, vücuttaki kortizol seviyelerinin önemli ölçüde düşmesiyle meydana gelebilecek olan adrenal kriz adı verilen semptomların aniden kötüleşmesi riskinin sürekli olarak farkında olmalıdır. Adrenal kriz tıbbi bir acil durumdur. Tedavi edilmezse ölümcül olabilmektedir.
Kortizon Kullanırken Kilo Alımından Kaçınmak
Kortikosteroidler, uzun vadeli ve denetimsiz kullanımda vücudun elektrolit-su dengesini bozabilmekte, yağ, protein ve karbonhidratları kullanma ve saklama biçimini değiştirerek kilo alımına neden olabilmektedir. Bu faktörler iştah artışı, sıvı birikmesi (ödem) ve vücudun yağ depoladığı yerlerdeki değişikliklere neden olarak kilo alımına katkıda bulunur.
Yapılan araştırmalarda steroid türü ilaç kullananların %70’i istenmeyen kilo alımını bir yan etki olarak bildirmiştir. Peki, kortizon kullanımında istenmeyen kilo alımından kaçınmak için neler yapabiliriz?
1.Sodyum Tüketimine Dikkat Edilmeli
Yapılan çalışmalar kortizon kullanımının kan sodyum seviyelerinde artışa neden olduğunu göstermiştir. Kandaki sodyum, vücuttaki su kaybı sodyum kaybını aştığında yükselmektedir. Vücutta su seviyesinin azlığı ve sodyum yüksekliği ödeme sebep olmaktadır. Bu sebeple kortizon kullanımında sodyumdan zengin olan işlenmiş gıdalardan, konservelerden ve fast foodlardan kaçınmalı, su tüketimini arttırmalıyız. Sodyumdan düşük bir diyet uygulamak ödemi azaltmaya yardımcı olacaktır.
2.Potasyum Tüketimi Artırılmalı
Potasyum minerali sodyumun atılmasına yardımcı olduğundan potasyum açısından zengin bir diyet uygulamak kortizona bağlı kilo alımını azaltmaktadır. Aynı zamanda potasyumdan yüksek bir diyet kan basıncının düşürür, felce karşı koruma sağlar ve osteoporozun önlenmesine yardımcı olur. Potasyumdan yüksek besinler;
● Muz
● Avokado
● Kırmızı meyveler
● Ispanak
● Havuç, patates gibi kök sebzeler
● Kepekli tahıllar
3.Öğün Sıklığı ve İçeriği Düzenlenmeli
Kortikosteroid ilaçlar iştah arttırarak yeme davranışının bozulmasına neden olabilmektedir. Gün boyunca üç büyük ana öğün yemek yerine, öğünleri daha küçük parçalara bölmek ve ara öğün yapmak yeme davranışının iyileşmesine ve iştahın düzenlenmesine yardımcı olur. Basit karbonhidratlar yerine lif bakımından zengin ve sindirimi daha yavaş olan kompleks karbonhidratları tercih etmek gün boyunca tokluk hissini sağlamaktadır. Yapılan araştırmalar 25-30 gram protein içeren yemeklerin iştahı azaltmada ve kiloyu kontrol etmede etkili olduğunu göstermiştir. Bu sebeple her öğüne et, peynir, baklagil ve benzeri bir protein kaynağı eklenmesi iştahı azaltmaya yardımcı olacaktır.
Kortizon gibi steroid ilaçlar, bazı enflamatuar durumların tedavisinde son derece etkilidir. Ancak bu ilaçlar kilo alma gibi istenmeyen yan etkilere neden olabilir. Çoğu durumda, tedavi sırasındaki kilo alımı, ilaçlar kesildiğinde durmaktadır ancak alınan kilonun geri verilme süreci uzun sürebilmektedir. Bir sorun haline gelmeden kilo alımını önlemeye çalışmak sağlık açısından yapılabilecek en doğru hamledir.
Stj. Dyt. Zeynep Yılmaz
Merve Oğuz, MSc, ANutr